کم خونی چگونه ایجاد می‌شود؟
گلبول‌های قرمز خون را به عنوان یک سیستم حمل و نقل تصور کنید که اکسیژن را به بافت‌های بدن می‌رسانند. اگرچه بسیاری از قسمت‌های بدن به ساخت گلبول‌های قرمز خون کمک می‌کنند، اما بیش‌تر کارها در مغز استخوان انجام می‌شود. مغز استخوان، نوعی بافت نرم در مرکز استخوان‌ها است که به شکل گیری همه‌ی رده‌های سلول‌های خونی کمک می‌کند. هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در داخل گلبول‌های قرمز خون است و به گلبول‌های قرمز خون، رنگ می‌بخشد. افراد کم خون هموگلوبین کافی ندارند. کمبود گلبول قرمز در خون، کم خونی یا آنمی نامیده می‌شود.
هنگامی که در آزمایش خون، مقدار هموگلوبین کم‌تر از ۱۳/۵ گرم در دسی لیتر در مردان یا کم‌تر از ۱۲ گرم در دسی لیتر در زنان باشد، تشخیص کم خونی گذاشته می‌شود.
هورمونی به نام اریتروپویتین که در کلیه‌ها ساخته می‌شود، به مغز استخوان دستور می‌دهد تا سلول‌های قرمز خون بیش‌تری تولید کند. سلول‌های قرمز خون سالم بین ۹۰ تا ۱۲۰ روز عمر دارند و در بدن دوام می‌آورند. سپس قسمت‌هایی از بدن ما سلول‌های قدیمی خون را از بین می‌برند.
چه کسانی در معرض خطر ابتلا به کم خونی قرار دارند؟
بسیاری از افراد به دلیل رژیم غذایی نامناسب، بیماری‌های روده‌ای، بیماری‌های مزمن، عفونت‌ها و سایر بیماری‌ها در معرض کم خونی قرار دارند. قاعدگی و بارداری، ابتلا به بیماری‌های مزمن پزشکی و افزایش سن، خطر ابتلا به کم خونی را افزایش می‌دهند.
ابتلا به هر یک از بیماری‌های مزمن زیر، ممکن است فرد را در معرض خطر بیش‌تری برای ابتلا به کم خونی قرار دهد:
انواع مختلف کم خونی را بشناسیم
جالب است بدانید که کم خونی فقر آهن متداول‌ترین نوع کم خونی در بین جمعیت جهان است. سایر انواع مختلف آنمی عبارتند از:
۱: کم خونی به دلیل کمبود ویتامین B12
بدن برای تشکیل گلبول‌های قرمز سالم به ویتامین B12، نیاز دارد. این نوع آنمی ممکن است در افرادی رخ دهد که به دلایل زیادی قادر به جذب ویتامین B12 از روده نیستند. گیاهخواری، استفاده‌ی طولانی مدت از مشروبات الکلی و بیماری‌های دستگاه گوارش، از علت‌های ابتلا به این نوع کم خونی هستند.
منابع غذایی غنی از ویتامین B12 عبارتند از: گوشت، مرغ، لبنیات، تخم مرغ، غذای دریایی، لوبیا، سبزیجات دارای برگ سبز تیره مانند اسفناج، میوه‌های خشک مانند کشمش و زردآلو، غلات، نان و نخود فرنگی. برای تقویت جذب آهن غذاهای حاوی ویتامین C را انتخاب کنید مانند: کلم بروکلی، گریپ فروت، کیوی، سبزیجات، خربزه، پرتقال، فلفل، توت فرنگی، نارنگی و گوجه فرنگی.
۲: کم خونی ناشی از کمبود فولات (اسید فولیک)
فولات ویتامینی است که به طور طبیعی در برخی غذاها مانند سبزیجات دارای برگ سبز یافت می‌شود. فولات نوعی ویتامین B است که بدن برای تولید سلول‌های جدید، از جمله سلول‌های قرمز خون سالم، به آن نیاز دارد. در دوران بارداری، زنان به فولات اضافی نیاز دارند. کمبود فولات در دوران بارداری می‌تواند به طور مستقیم، انواع خاصی از نقایص هنگام تولد، مانند ناهنجاری‌های لوله‌ی عصبی (اسپینا بیفیدا) و وزن کم هنگام تولد را ایجاد کند.
۳: کم خونی فقر آهن
کم خونی ناشی از فقر آهن نوع شایعی از کم خونی است. همانطور که از نام آن پیداست، کم خونی فقر آهن به دلیل کمبود آهن کافی ایجاد می‌شود. بدون آهن کافی، هموگلوبین کافی در گلبول‌های قرمز خون تولید نمی‌شود و در نتیجه، کم خونی فقر آهن باعث ایجاد علائمی می‌شوند. از جمله: خستگی، تنگی نفس، ضعف، رنگ پریدگی پوست، درد قفسه‌ی سینه، ضربان قلب سریع، سردرد، سرگیجه، سبکی سر، سرد بودن دست و پا، التهاب یا درد زبان، شکنندگی ناخن‌ها، هوس غیرمعمول برای خوردن مواد غیر مغذی مانند یخ، خاک یا نشاسته، کاهش اشتها به ویژه در نوزادان و کودکان مبتلا به کم خونی فقر آهن
اگر سطح کافی آهن از طریق رژیم غذایی دریافت نشود، کم خونی فقر آهن با استفاده از مکمل آهن قابل درمان است. طبق نظر موسسه‌ی ملی بهداشت، میزان آهن توصیه شده برای بزرگسالان ۱۹ تا ۵۰ سال به شرح زیر است:
- مردان: ۸ میلی گرم در روز
- خانم‌ها: ۱۸ میلی گرم در روز
- در دوران بارداری: ۲۷ میلی گرم در روز
- هنگام شیردهی: ۹ میلی گرم در روز
- مردان و زنان بالای ۵۰ سال روزانه فقط به ۸ میلی گرم آهن نیاز دارند.
کم خونی فقر آهن چه دلایلی دارد و چه افرادی در معرض خطر ابتلا به آن قرار دارند؟
- کاهش خون مزمن و آهسته (مانند زخم معده، فتق هیاتال، پولیپ روده‌ی بزرگ یا سرطان روده‌ی بزرگ)
- خونریزی از دستگاه گوارش ( که می‌تواند ناشی از استفاده‌ی منظم از برخی مسکن‌های بدون نسخه، به ویژه آسپرین باشد)
- کمبود آهن در رژیم غذایی.
- عدم توانایی دستگاه گوارش در جذب آهن.
- بارداری
- زنان (به علت خونریزی شدید در دوران قاعدگی)
- نوزادان و کودکان (به ویژه آن‌هایی که با وزن کم و یا نارس متولد شده‌اند یا آهن کافی از شیر مادر یا شیر خشک دریافت نمی‌کنند)
- گیاه خواری (به علت عدم مصرف گوشت)
- افرادی که مکرر خون اهدا می‌کنند.
۴: کم خونی به علت بیماری مزمن
کم خونی به علت سایر بیماری‌های مزمن معمولا زمانی اتفاق می‌افتد که بدن هورمون کافی برای تولید گلبول‌های قرمز نداشته باشد. بیماری‌هایی که باعث این نوع کم خونی می‌شوند عبارتند از:
۵: کم خونی همولیتیک خود ایمنی
کم خونی همولیتیک خود ایمنی زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم ایمنی بدن سریع‌تر از آن که سلول‌های قرمز خون را ایجاد کند، به گلبول‌های قرمز حمله کرده و آن‌ها را از بین می‌برد.
بسیاری از عوامل می‌توانند باعث تجزیه‌ی بیش از حد RBC شوند، از جمله: عفونت‌ها، فشار خون شدید، پیوند عروقی، دریچه‌های مصنوعی قلب، سموم تولید شده به علت بیماری پیشرفته‌ی کلیوی یا کبدی، سم مار یا زهر عنکبوت. ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس، احتمال ابتلا به این نوع کم خونی را افزایش می‌دهد. داروهایی مانند متیل دوپا، پنی سیلین و کینین نیز می‌توانند باعث کم خونی همولیتیک خودایمنی شوند.
علائم این نوع آنمی شامل موارد زیر است:
- خستگی
- رنگ پریدگی پوست
- ضربان قلب سریع (تاکی کاردی)
- مشکلات تنفسی
- لرز
- کمر درد
- و زردی پوست.
درمان بیماری زمینه‌ای ایجاد کننده‌ی کم خونی، می‌تواند آسیب به سلول‌های قرمز خون را متوقف کند. اگر به بیماری خود ایمنی مبتلا هستید، پزشک ممکن است از داروهای استروئیدی برای آرام کردن سیستم ایمنی بدن، کمک بگیرد.
۶: آنمی آپلاستیک
سلول‌های خونی از سلول‌های بنیادی مغز استخوان ساخته می‌شوند. در کم خونی آپلاستیک، سلول‌های بنیادی مغز استخوان آسیب دیده و نمی‌توانند سلول‌های خونی جدیدی ایجاد کنند. کم خونی آپلاستیک ارثی یا اکتسابی است. علل کم خونی آپلاستیک اکتسابی عبارتند از:
- بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید
- قرار گیری در معرض مواد شیمیایی مانند آفت کش‌ها، آرسنیک و بنزن
- ابتلا به عفونت‌هایی از جمله هپاتیت، ویروس اپشتین بار و HIV
- پرتودرمانی و شیمی درمانی برای سرطان
علائم کم خونی آپلاستیک می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تنگی نفس
- سرگیجه
- سردرد
- رنگ پریدگی پوست
- درد قفسه‌ی سینه
- ضربان قلب سریع (تاکی کاردی)
- و سردی دست و پا.
یکی از راه‌های درمان کم خونی آپلاستیک، انتقال خون است. پیوند سلول‌های بنیادی نیز می‌تواند کم خونی آپلاستیک را درمان کند.
۷: کم خونی سیدروبلاستیک
در این گروه از اختلالات خونی، بدن نمی‌تواند از آهن برای ساختن هموگلوبین استفاده کند. تجمع آهن باعث تشکیل گلبول‌های قرمز غیرطبیعی به نام سیدروبلاست می‌شود.
دو نوع کم خونی سیدروبلاستیک وجود دارد:
- کم خونی سیدروبلاستیک اکتسابی
- و کم خونی سیدروبلاستیک ارثی.
علائم هر دو نوع شامل موارد زیر است:
- درد قفسه‌ی سینه
- ضربان قلب سریع یا تاکی کاردی
- سردرد
- مشکل در تنفس
- ضعف
- و خستگی.
درمان کم خونی سیدروبلاستیک به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. سایر درمان‌ها شامل مصرف ویتامین B6، پیوند مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی است.
۸: کم خونی میلودیسپلاستیک
سندرم‌های میلودیسپلاستیک (MDS) بیماری‌هایی هستند که در صورت آسیب به مغز استخوان ایجاد می‌شوند. مغز استخوان نمی‌تواند سلول‌های خونی سالم و کافی ایجاد کنند. در واقع، MDS نوعی سرطان است.
پرتودرمانی یا شیمی درمانی برای سرطان و همچنین قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مانند بنزن که در دود تنباکو یافت می‌شود، خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند.
برخی از علائم MDS عبارتند از:
- کبودی یا خونریزی
- عفونت
- تب
- تنگی نفس
- ضعف
- خستگی
- و کاهش وزن.
شیمی درمانی، فاکتورهای رشد خون ساز و پیوند سلول‌های بنیادی یا مغز استخوان از راه‌های درمان این بیماری است.
۹: کم خونی مگالوبلاستیک
در این نوع کم خونی، مغز استخوان گلبول‌های قرمز با ساختار غیر طبیعی را ایجاد می‌کند که خیلی بزرگ و نابالغ هستند و نمی‌توانند اکسیژن را به خوبی در بدن حمل کنند.
آنمی مگالوبلاستیک به دلیل کمبود ویتامین B12 (کوبالامین) یا ویتامین B9 (فولات) ایجاد می‌شود. بدن برای ساختن گلبول‌های قرمز به این ویتامین‌ها نیاز دارد.
برخی از افراد مبتلا به آنمی مگالوبلاستیک، ممکن است سال‌های طولانی علائمی نداشته باشند. اما پس از بروز علائم، آن‌ها علائمی شبیه علائم انواع دیگر کم خونی‌ها را تجربه می‌کنند..
درمان کم خونی مگالوبلاستیک شامل استفاده از مکمل‌های ویتامین B9 و ویتامین B12 است.
۱۰: کم خونی سلول داسی شکل
در حالت طبیعی، گلبول‌های قرمز انعطاف پذیر و گرد هستند و به راحتی در رگ‌های خونی حرکت می‌کنند. اما در کم خونی داسی شکل، گلبول‌های قرمز خون سخت و چسبنده می‌شوند و به شکل ماه یا هلال ماه در می‌آیند. این سلول‌ها که شکل نامنظمی دارند می‌توانند در رگ‌های خونی کوچک گیر کنند و جریان خون و اکسیژن را به قسمت‌های بدن کاهش دهند.
۱۱: تالاسمی
تالاسمی یک بیماری ارثی است که موجب کاهش هموگلوبین بدن نسبت به حالت طبیعی می‌شود. دو نوع تالاسمی آلفا و بتا وجود دارد که تالاسمی بتا به دو نوع مینور و ماژور طبقه بندی می‌شود.
بروز این عوارض در تالاسمی شدید محتمل است:
- ناهنجاری‌های استخوانی
- بزرگ شدن طحال
- بزرگ شدن طحال
- کاهش میزان رشد
- مشکلات قلبی
- افزایش غیر طبیعی آهن
- و عفونت.
اشکال خفیف تالاسمی معمولا نیازی به درمان ندارند. اشکال شدیدتر تالاسمی معمولا به تزریق خون، مصرف مکمل‌های اسید فولیک، دارو، برداشتن طحال یا پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان نیاز دارند.
علت ایجاد کم خونی چیست؟
بدن به ویتامین‌ها، مواد معدنی و مواد مغذی خاصی نیاز دارد تا سلول‌های قرمز خون کافی تولید کند. آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک، ۳ مورد مهم هستند. بدن به دلایل زیر ممکن است به اندازه‌ی کافی از این مواد مغذی برخوردار نباشد و در نتیجه فرد دچار کم خونی شود:
- کمبود آهن
- کمبود ویتامین B12
- کمبود فولات
- مصرف داروهای خاص
- تخریب گلبول‌های قرمز زودتر از حد طبیعی (که ممکن است به دلیل مشکلات سیستم ایمنی بدن ایجاد شود)
- ابتلا به بیماری‌های طولانی مدت یا مزمن (مانند بیماری مزمن کلیوی، سرطان، کولیت اولسراتیو یا آرتریت روماتوئید)
- وراثت (برخی از اشکال کم خونی مانند تالاسمی یا کم خونی سلول داسی شکل، می‌توانند ارثی باشند)
- بارداری
- مشکلات و بیماری‌های مربوط به مغز استخوان (مانند لنفوم، لوسمی، میلودیسپلازی، میلوم مولتیپل یا آنمی آپلاستیک)
- از دست دادن تدریجی و آهسته‌ی خون (به عنوان مثال خونریزی بیش از حد در دوره‌های قاعدگی یا زخم معده)
- از دست دادن حجم زیاد و ناگهانی خون.
- ایجاد تغییراتی در پوشش داخلی معده یا روده (که بر میزان جذب مواد مغذی تاثیر می‌گذارد، به عنوان مثال بیماری سلیاک)
- رژیم غذایی نامناسب
- عمل جراحی (که طی آن بخشی از معده یا روده، حذف می‌شود)
کم خونی در دوران بارداری
ممکن است برخی افراد در دوران بارداری، دچار آنمی شوند. در کم خونی، برای انتقال اکسیژن به بافت‌ها و جنین، خون به اندازه‌ی کافی گلبول قرمز سالم ندارد. در دوران بارداری، بدن خون بیش‌تری تولید می‌کند تا از رشد جنین حمایت کند. اگر مادر، آهن یا مواد مغذی خاصی به اندازه‌ی کافی دریافت نکند، بدن قادر به تولید گلبول‌های قرمز لازم برای تولید این مقدار خون اضافی نیست.
انواع کم خونی که ممکن است در دوران بارداری رخ دهند عبارتند از:
- آنمی فقر آهن
- کم خونی به علت کمبود فولات
- و کم خونی به علت کمبود ویتامین B12.
عدم درمان کمبود فولات و کمبود ویتامین B12، می‌تواند خطر ابتلا به نقایص لوله‌ی عصبی در جنین را افزایش دهد.
ابتلا به آنمی خفیف در دوران بارداری، طبیعی است. اما ممکن است به دلیل کمبود آهن یا ویتامین یا دلایل دیگر، آنمی شدیدتری ایجاد شود. اگر آنمی شدید باشد و درمان نشود، خطر ابتلا به عوارض جدی مانند زایمان زودرس، تولد نوزادی نارس، کاهش وزن نوزاد هنگام تولد، نیاز به انتقال خون، افسردگی پس از زایمان، آنمی نوزادی و تاخیر رشد کودک، افزایش می‌یابد. بنابراین لازم است برای بررسی آنمی در ویزیت‌های اولیه‌ی قبل از تولد، آزمایشات خون را انجام دهید.
عوامل خطر کم خونی در بارداری
همه زنان باردار در معرض کم خونی قرار دارند، به این دلیل که آن‌ها بیش از حد معمول به آهن و اسید فولیک نیاز دارند. اما موارد زیر خطر آنمی در بارداری را افزایش می‌دهند:
- بارداری چند قلو
- دو بارداری با فاصله‌ی نزدیک به یکدیگر
- استفراغ زیاد به دلیل تهوع صبحگاهی
- بارداری در سنین پایین
- عدم استفاده از غذاهای غنی از آهن
- ابتلا به آنمی قبل از بارداری
علائم کم خونی در دوران بارداری
شایع‌ترین علائم آنمی در دوران بارداری عبارتند از:
- رنگ پریدگی پوست، لب‌ها و ناخن‌ها
- احساس خستگی یا ضعف
- سرگیجه
- تنگی نفس
- ضربان قلب سریع
- مشکل در تمرکز
کم خونی چه علائمی می‌تواند ایجاد کند؟
اگر آنمی خفیف باشد یا به آرامی و به تدریج ایجاد شده باشد، ممکن است فرد هیچ علامتی نداشته باشد. علائمی که ممکن است در مراحل اولیه‌ی آنمی رخ دهد شامل موارد زیر هستند:
- احساس ضعف یا خستگی بیش‌تر از حد معمول
- خستگی و ضعف همراه با ورزش
- سردرد
- اختلال در تمرکز یا فکر کردن
- تحریک پذیری
- از دست دادن اشتها
- بی حسی و سوزن سوزن شدن دست و پا
- اگر آنمی بدتر شود، علائم آن ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- ایجاد رنگ آبی در سفیدی چشم
- شکنندگی ناخن‌ها
- تمایل به خوردن یخ یا سایر چیزهای غیر خوراکی (سندرم پیکا)
- احساس سبکی سر هنگام ایستادن
- کم رنگ شدن پوست
- تنگی نفس با فعالیت خفیف یا حتی در حالت استراحت
- زخم یا التهاب در زبان
- زخم‌های دهانی
- خونریزی غیر عادی در زمان قاعدگی در زنان
- از دست دادن میل جنسی در مردان
کم خونی چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص آنمی با بررسی سابقه‌ی بیماری‌های فرد، سابقه‌ی خانوادگی و معاینه‌ی فیزیکی آغاز می‌شود.
۱: معاینه‌ی فیزیکی
پزشک با انجام معاینه‌ی فیزیکی به دنبال یافتن شواهدی برای آنمی است و ممکن است موارد زیر را پیدا کند:
- سوفل قلبی
- فشار خون پایین به ویژه هنگام ایستادن
- تب خفیف
- پوست رنگ پریده
- ضربان قلب سریع و افزایش یافته
- برخی از انواع آنمی ممکن است در معاینه‌ی فیزیکی یافته‌های دیگری ایجاد کنند.
۲: تست‌های تشخیصی
تست‌های آزمایشگاهی اغلب برای کمک به پزشکان در یافتن علت آنمی استفاده می‌شوند. آزمایشات تشخیصی عبارتند از:
شمارش کامل خون (CBC): آزمایش خون CBC، تعداد و اندازه‌ی گلبول‌های قرمز خون را نشان می‌دهد. همچنین این آزمایش نشان می‌دهد که آیا سطح سایر سلول‌های خونی مانند گلبول‌های سفید و پلاکت طبیعی است یا خیر.
سطح آهن سرم: این آزمایش خون نشان می‌دهد که آیا آنمی به علت فقر آهن است.
سطح فریتین: این آزمایش خون ذخایر آهن را تجزیه و تحلیل می‌کند.
سطح ویتامین B12: این آزمایش خون، سطح ویتامین B12 را نشان می‌دهد و به پزشک کمک می‌کند تا سطوح پایین این ویتامین را تشخیص دهد.
سطح اسید فولیک: این آزمایش خون نشان می‌دهد که سطح فولات سرم چقدر است.
اندازه و رنگ گلبول‌های قرمز یا هماتوکریت: در کم خونی فقر آهن، سلول‌های قرمز خون کوچک‌تر و کم رنگ‌تر از حد طبیعی هستند.
هموگلوبین: سطح هموگلوبین کم‌تر از حد طبیعی نشان دهنده‌ی آنمی است.
آزمایش مدفوع برای بررسی خون پنهان: این آزمایش، وجود خون در نمونه‌ی مدفوع را تشخیص می‌دهد. مثبت بودن آزمایش، به این معنی است که در جایی از دستگاه گوارش، از دهان تا راست روده، خونریزی وجود دارد. مشکلاتی مانند زخم معده، کولیت اولسراتیو و سرطان روده‌ی بزرگ می‌تواند باعث ایجاد خون در مدفوع شود.
۳: آزمایشات تکمیلی
برای یافتن بیماری‌های زمینه‌ای پزشکی که می‌توانند باعث آنمی شوند، آزمایشات دیگری نیز ممکن است انجام شود. بر اساس نتایج آزمایشاتی که در بالا ذکر شد، پزشکان ممکن است آزمایشات اضافی را درخواست دهند مانند:
- آندوسکوپی برای بررسی خونریزی دستگاه گوارش فوقانی و زخم یا معده
- کولونوسکوپی برای بررسی خونریزی از دستگاه گوارش فوقانی
- سونوگرافی برای بررسی علت خونریزی قاعدگی بیش از حد و وجود فیبروم رحم در زنان
- تنقیه‌ی باریم
- اشعه‌ی ایکس از قفسه‌ی سینه
- سی تی اسکن از شکم
کم خونی چگونه درمان می‌شود؟
برای درمان آنمی باید به دنبال علت زمینه‌ای آن باشیم. درمان آنمی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مصرف مکمل‌های آهن، ویتامین B12، اسید فولیک یا سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی
- انتقال خون
- کورتیکواستروئیدها یا سایر داروهایی که سیستم ایمنی را سرکوب می‌کنند
- اریتروپویتین (دارویی است که به مغز استخوان کمک می‌کند تا سلول‌های خونی بیش‌تری تولید کند)
منبع: Mayoclinic، everydayhealth، webmd، medicalnewstoday، medlineplus، healthline، hematology، medicinenet،
